در واقع ایرانیان بر این باور هستند که دیوان حافظ به دلیل اینکه این شاعر حافظ کل قرآن بوده، بر گرفته از اسرار الهی است و می‌تواند از آینده آن‌ها خبر دهد. اما فال حافظ چیست و از چه زمان این فال در میان ایرانیان مرسوم شده است؟ چگونه می‌توان به درستی فال حافظ را گرفت و تفسیر کرد؟ اگر شما نیز علاقمند هستید تا پاسخ این سوالات را بدانید، با ما همراه شوید تا اطلاعات کاملی در خصوص فال حافظ و آداب و سنت‌های آن در اختیار شما قرار دهیم.

 

 

در واقع ایرانیان بر این باور هستند که دیوان حافظ به دلیل اینکه این شاعر حافظ کل قرآن بوده، بر گرفته از اسرار الهی است و می‌تواند از آینده آن‌ها خبر دهد. اما فال حافظ چیست و از چه زمان این فال در میان ایرانیان مرسوم شده است؟ چگونه می‌توان به درستی فال حافظ را گرفت و تفسیر کرد؟ اگر شما نیز علاقمند هستید تا پاسخ این سوالات را بدانید، با ما همراه شوید تا اطلاعات کاملی در خصوص فال حافظ و آداب و سنت‌های آن در اختیار شما قرار دهیم.

فال و فال‌گیری؛ یکی از شیوه‌هایی بوده و هست که برخی از انسان‌ها به‌وسیله آن می‌خواهند از رویداد‌های فردا و آینده خویش آگاهی یابند، و بدانند چه رخ‌داد‌های نیک و یا بدی در انتظار آن‌ها است. فال در لغت به معنای طالع، بخت و نیز پیشگویی و عاقبت بینی، کلمه‌ای عربی است که در فارسی به معنای شگون، هم در مفهوم خوب و هم در مفهوم بد شناخته می‌شود. در واقع فال گرفتن یعنی اطلاعات از آینده ناشناخته است. در عربی به فال خوب زدن، «تفأل» و به فال بد زدن «طیره» می‌گویند، اما در فارسی، فال خوب زدن را «مروا» و فال بد زدن را «مرغوا» گویند که از دو کلمه «مرغ» و «آوا» تشکیل شده است. ایرانیان با آواز و جهت حرکت پرندگان فال می‌زده اند؛ مثلاً با دیدن عقاب به عقوبت و هدهد به هدایت پی می‌برده اند.

فال بد و نیک، در بین بسیارى از ملت‏ها رواج داشته و دارد؛ و به انواع گوناگونی همچون کف‌بینی، شانه‌بینی، ماسه‌بندی و ... از قدیم رواج داشته و عموم مردم در مواقع دودلی، نگرانی و درماندگی دست به این‌کار می‌زنند. ریشه تفأل احتمالاً به دوران بسیار کهن و حتی شاید به انسان‌های اولیه بازگردد چرا که در یافته‌های باستان شناسی، اشیایی در غار‌ها و یا اجساد این انسان‌ها پیدا شده است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان مربوط به تفأل و رهایی از سرنوشت‌های بد است. با این حال کهن‌ترین اسناد مربوط به فال‌بینی را دانشمندان از شهر بین النهرینی «سیپار» یافته اند که مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. در این اسناد الهه «شمش» که از خدایان بزرگ و مقدس مردمان منطقه به شمار می‌رفت، با صفاتی والایی همچون دارا بودن هنر غیب‌گویی و فال‌بینی ستوده شده است. در بین النهرین (عراق امروزی)، «نینازو» که پدر «تموز»، یکی از بزرگترین خدایان بین النهرینی بود، خداوندگار فال‌بینی به وسیله آب به شمار می‌رفت. فال گرفتن همچنین در افسانه بین النهرینی «گیلگمش» نیز وجود دارد. در زندگی اجتماعی و سیاسی یونانیان باستان نیز پیش‌گویی و تفأل نقش مؤثّری داشته است. یونانیان باستان قبل از انجام هرکار مهمی، اراده خدایان را به وسیله فال بینی جویا می‌شدند و حتی در امور مهمی همچون جنگ و صلح، از این نوع فال گیری‌ها تبعیت می‌کردند. در منابع باستانی یونانی اشارات متعددی با فال گرفتن یونانیان، به ویژه در جنگ‌های خود با پادشاهان هخامنشی شده است. همچنین می‌توان به فال‌های باستانی بودا در هند و فال «ای چینگ» در چین، نیز اشاره کرد که قدمت بسیار زیادی دارند.

در ایران باستان نیز اشارات بسیار زیادی به وجود فرهنگ فال گیری دیده می‌شود که ظاهراً قدمتی بسیار کهن دارد. اگر منابع دینی زرتشتی را همچون کارشناسان این عرصه، بازمانده سنت شفاهی ایرانیان در عصر زرتشت و حتی قرن‌ها پیش از آن بدانیم، می‌توانیم به قدمت فرهنگ فال بینی پی ببریم. منابعی زرتشتی همچون «زند بهمن یسن» و متن «پیشگویی‌های جاماسب» که زبان فارسی میانه باقی مانده است، اشارات متعددی به وجود فال بینی در میان ایرانیان باستان دارد.

 

 

فال و فالگیری موضوعی است که همه ما کم و بیش با آن سرو کار داشتیم و این سوال احتمالا همیشه برای ما مطرح بوده است که آیا فال گرفتن با واقعیت منطبق است؟ شاید پاسخ بسیاری این باشد که چنین چیزی هیچ مبنای علمی ندارد، اما در عین حال بسیاری نیز هستند که به فال اعتقاد دارند و حتی زندگی خود را بر مبنای آن تنظیم می‌کنند. واقعیت این است که حتی اگر جزو افرادی باشیم که به فال اعتقاد نداشته باشیم، موضوع آگاهی یافتن از آینده چیزی نیست که برای کسی هیجان انگیز نباشد. به عبارت دیگر بسیاری از افراد ممکن است فال را نه به خاطر اعتقاد و باور بدان، بلکه به خاطر هیجان و سرگرمی آن انجام می‌دهند. همه ما می‌دانیم که علم به تنهایی پاسخگوی همه نیاز‌های بشر نیست و بسیاری از پدیده‌ها به اثبات توسط علم نیاز ندارند که فال یکی از این پدیده‌های اثبات نشدنی است. بسیاری از روان شناسان اعتقاد دارند که با تصویر سازی ذهنی مثبت از طریق اندیشه‌های والا می‌توان تحولات زیادی را در خود ایجاد کرد و فال نیز یکی از اموری است که در این زمینه می‌تواند یاری رسان باشد. در واقع کاری که یک فال خوب انجام میدهد روشن ساختن باور‌های ماست که در ضمیرناخوداگاه ما پنهان شده است. به عبارت دیگر؛ آینده‌ای که فال برای ما پیشگویی می‌کند از ضمیر ناخوداگاه ماست نه سرنوشت محتوم ما و فال گیری نوعی کشف درون است. پس به باور بسیاری از کارشناسان، فال گرفتن به معنای پیشگویی دقیق آینده و طالع ما نیست، بکله روشی است برای شناخت ضمیر ناخودآگاه خود و اینکه تا چه حد باید برای آینده خود تلاش کرد. این تعریف به معنای آن است که فال چیزی از آینده ما را نشان نمی‌دهد، اما می‌تواند انگیزه‌ای برای افزایش تلاش ما در ساختن آینده ایجاد کند.

*****************************************************************

همان‌طور که گفته شد فال «نیک» و «بد» زدن در میان همه اقوام بوده و هست و به نظر می‌رسد سرچشمه آن، عدم دسترسى به واقعیات و ناآگاهى از علل واقعى حوادث است. بدون شک فال نیک و بد، اثر طبیعى و تکوینی ندارند، ولى داراى آثار روانى هستند؛ چرا که فال نیک امید آفرین است در حالی‌که فال بد موجب یأس و نومیدى و ناتوانى در انجام و یا ترک کاری می‌شود. در اسلام نیز به اعمالی همچون استخاره با قرآن کریم سفارش شده است و روایات و داستان‌ها بر می‌آید که باور به فال نیک و بد، نهی نشده است. به عنوان مثال در در جریان برخورد مسلمان‌ها با کفار مکّه در سرزمین «حدیبیه» می‌خوانیم هنگامی که سُهَیل بن عمرو به عنوان نماینده کفار مکّه به سراغ پیامبر (ص) آمد و حضرت که از نام او آگاه گردید، فرمود: «قد سهل علیکم امرکم»؛ یعنی پیامبر نام سهیل را به این فال نیک رسیدند که کار مسلمانان سهل و آسان می‌شود. در قرآن کریم نیز ما داستان‌هایی همچون داستان موسی و فرعون را شنیده ایم که چگونه منجمان فرعون را از تولد موسی با خبر کردند و پس از آنکه مادرش او را به رود نیل انداخت تا زمانی که موسی در کاخ فرعون بزرگ شد و سر انجام کاخ فرعون را نابود کرد منجمان تمام این وقایع را از پیش به فرعون گوشزد کرده بودند. به بیان صاحب جواهر؛ «تفأّل به غیر قرآن [از قبیل دیوان شعرا همچون دیوان حافظ]اگر منجرّ به صدور حکم قطعى و جزمى نگردد، جایز است». با این حال در اسلام همواره تأکید می‌شود که جایی که انسان باید از نیروی عقل و خرد استفاده نماید و یا از تجارب و آگاهی دیگران با مشورت از ایشان بهره گیرد، باید بر طبق آن عمل نماید.

گفته می‌شود که تاریخچه فال حافظ به ساعاتی بعد از فوت وی باز می‌گردد. ادوارد براون در جلد سوم تاریخ ادبیات ایران اشاره داشته است که پس از فوت حافظ، عده‌ای که کلام وی را قلب کرده بودند، او را تکفیر و از دفن او در گورستان مصلی جلوگیری کردند. برای حل مشکل و اختلافات، تصمیم بر این شد که از خود حافظ کمک بگیرند. قرار شد دیوان غزلیات حافظ را باز کنند و هرآنچه خواجه شیراز گفت، همان را انجام دهند. پس تمام غزلیات او را نوشته و در سبدی ریختند. کودکی تفال زد و غزل شماره ۸۲ آمد. در این غزل به صراحت آمده بود که از دفن حافظ جلوگیری نشود. آنجا بود که به حافظ لقب لسان الغیب دادند و با تکریم پیکرش را دفن کردند.

در تاریخ ایران نیز بار‌ها اشاره شده که سلاطین و پادشاهان با گره افتادن در کارشان مشغول به گرفتن فال حافظ شده اند و راهکار خود را برای انجام امورات شان از کتاب حافظ برگرفته اند. به عنوان مثال در زمان شاه طهماسب روزی اتفاق می‌افتد که او انگشتر خود را گم می‌کند و از این واقعه بسیار ناراحت می‌شود. دستور می‌دهد دیوان حافظ را بیاورید که شاید به کمک حضرت حافظ انگشتر گم شده پیدا شود. در حکایتی دیگر شاه عباس نیز پس از فتوحات گسترده‌ای که داشته تصمیم می‌گیرد تا به تبریز هم حمله کند، چرا که احساس می‌کرد هنوز کار فتوحاتش به پایان نرسیده و باید آن را گسترده‌تر کند. برای لشکرکشی به تبریز کمی دچار شک و تردید می‌شود و تصمیم می‌گیرد فال حافظ بگیرد تا راه گشای کار شود. شاه عباس بسیار حیرت زده شد از این که این بیت به صراحت از فتح تبریز سخن گفته، پس با اطمینان تمام این کار را انجام می‌دهد و موفقیت دست می‌یابد. این داستان‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً در دوران حکومت صفویه در ایران، گرفتن فال حافظ در میان ایرانیان، به عملی کاملا مرسوم تبدیل شده بود.

 

ایرانیان باستان در شب یلدا که بلندترین شب سال است دورهم جمع شده، سفره‌ای رنگین پهن کرده و تا صبح به شب زنده داری و دورهم بودن مشغول می‌شوند. رسم تفأل زدن و پیش بینی آینده نیز در هر نو شدن فصل و سال، از رسم‌های کهن مردم ایران بوده و شب یلدا نیز از این امر مستثنی نبوده است. با این حال به درستی مشخص نیست که ایرانیان باستان، در این شب چگونه رسم تفأل زدن را اجرا می‌کرده اند و این رسم چگونه در ادامه جای خود را به رسم تفأل زدن به کتاب حافظ داد. اینکه حافظ خوانی در بلندترین شب سال و در جمع خانواده انجام می‌شود و افراد حاضر در جمع تفالی به خواجه حافظ شیرازی یا لسان الغیب می‌زنند در کنار قدمتش جای تامل هم دارد در حالی که به نظر می‌رسد پیش از آن شاهنامه فردوسی نیز چنین جایگاهی را داشته است. به هر حال امروزه حافظ خوانی و تفأل به آن یکی از سنت‌های بارز شب یلدا در میان ایرانیان است.

مراسم فال گیری یا تفال به دیوان حافظ، از دیرباز آداب و رسوم مخصوص خود را داشته و اعتقاد بر این بوده که گرفتن نتیجه درست و دقیق از حافظ نیاز به رعایت این آداب و رسوم دارد. در بیشتر مواقع بزرگتر خانواده یا ریش سفید فامیل که مورد احترام دیگران است و البته از سواد کافی برای خواندن و تفسیر غزل‌های حافظ برخوردار است برای دیگران فال گرفته و تعبیر آن را به فال گیرنده اعلام می‌کند. این آداب و رسوم عبارتنداز؛

۱. نیت کردن: اولین گام و اصلی‌ترین کاری که شما باید برای گرفتن فال حافظ انجام بدهید نیت کردن است. افرادی که اعتقادی به گرفتن فال ندارند بهتر است همین ابتدا از گرفتن فال صرف نظر کرده و وقت شان را هدر ندهد. مهم است که چطور نیت می‌کنید؛ هر سوال، کار و امری را که برای آن می‌خواهید فال بگیرید را نیت کنید. نیت کردن برای چیز‌های آشکار نیست مثلا اگر شغلی برای شما آماده شده، ولی خودتان سرکار نروید قطعا کار اشتباهی است و نیازی نیست که فال بگیرید. پس به طور دقیق موضوعی که می‌خواهید برای آن فال بگیرید را مشخص کرده و خلوص نیت کنید.

۲. فاتحه بخوانید: از قدیم رسم بوده است که پس نیت کردن و برای گرفتن پاسخ دقیق تر، پیش از فال گرفتن، فاتحه‌ای برای لسان الغیب حافظ شیرازی می‌خوانند. همچنین از گذشته تاکنون رسم بوده که برخی از افراد علاوه بر اینکه فاتحه می‌خوانند، نذر‌های را نیز برای بازگشایی گره از کارشان در نظر می‌گیرند، اما این اعمال جزو آداب اصلی گرفتن فال حافظ نیست. درواقع خود این فاتحه‌ای که برای حافظ خوانده می‌شود، نوعی نذر برای روان این شاعر بزرگ محسوب می‌شود که با ادای آن انتظار می‌رود فرد نیت کننده پاسخ مناسب تری دریافت کند.

۳. قسم: در مرحله سوم و پس از خواندن فاتحه، فرد نیت کننده با ذکر عباراتی حافظ را قسم می‌دهد که فال او را خوب قرار دهد. برای این کار معمولا جمله‌ای مشابه این ذکر می‌شود؛‌ای حافظ شیرازی تو محرم هر رازی؛ «تو را به خدا و به شاخ نبات ات قسم می‌دهم که هر چه صلاح و مصلحت می‌بینی برایم آشکار و آرزوی مرا بر آورده سازی». گاه نیز همین مفهوم به زبان شعر بیان می‌شود که اغلب بنا به دلخواه فرد نیت کننده، قافیه‌های آن تنظیم می‌شود.

۴. سر کتاب: پس از نیت کردن، فاتحه و قسم دادن حافظ، در مرحله چهارم فال گیرنده چشمان خود را می‌بندد و کتاب را با دست چپ گرفته و با انگشتان دست راست صفحه‌ای را تصادفی باز می‌کند. در برخی جا‌ها رسم بر این است که کودکی نابلغ را برای این کار انتخاب می‌کنند چرا که قلب و نیتی پاک دارد، اما در برخی جا‌ها نیز این کار را خود فرد نیت کننده یا ریش سفید جمع انجام می‌دهد. همچنین طبق سنت‌ها باید دیوانی که شما با آن فال می‌گیرید معیوب یا به صورت پاره نباشد.

۵. فال: بین دو صفحه‌ای که باز شده، صفحه سمت راست را انتخاب کرده و غزل بالای صفحه پاسخ فال است، زیرا در برخی از دیوان‌ها ممکن است چند غزل در یک صفحه باشد همچنین ممکن است بیت اول غزل در صفحه قبل باشد یعنی غزل از ابتدای صفحه سمت راست شروع نشده باشد که باید به صفحه قبل رفته و از ابتدای غزل، شعر را بخوانید. در غزل فال شما یک یا چند بیت وجود دارد که پاسخ نیت شما در آن نهفته است. اگر پاسخ نیت خود را پیدا نکردید به غزل بعدی که اصطلاحا به آن شاهد فال حافظ گفته می‌شود رفته و یکی از بیت‌های شماره ۱ – ۳ – ۵ غزل دوم را که مطالب غزل قبلی را تایید و تکرار می‌کند بخوانید تا به پاسخ نیت خود برسید. اعتقاد براین است که برای یک موضوع نباید دو یا سه بار اقدام به فال گرفتن کرد بنابراین باید سعی کنید که پاسخ نیت خود را از لابه لای مفاهیم همان اشعاری که باز کرده اید بیابید.

 

اشعار حافظ یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین اشعار ادبیات فارسی است که با گذشت چندین سده از سروده شدن آن، هنوز از سوی بزرگان و دانشمندان ادبیات فارسی مورد پژوهش و مطالعه قرار می‌گیرد. ویژگی اصلی و مهم کلام حافظ، چند وجهی بودن آن است و به همین دلیل نمی‌توان معنا یا تفسیری واحد برای اشعارش در نظر گرفت. البته تفسیر فال با توجه به مفهوم برخی از کلمات، قافیه و ردیف و عناصر شعر هم انجام می‌شود که بسیاری از حافظ شناسان، تفال‌های دیوان خواجه شیراز را بر این اساس تفسیر می‌کنند. با این حال چنین تفسیر‌هایی برای عموم مردم که آشنایی علمی با اشعار ادبی ندارند، ممکن است سخت باشد؛ بنابراین اگر فال حافظ باز کرده اید و قادر به تفسیر نیستید میتوانید برای تفسیر فال حافظ از یک نفر که در امر شعر خوانی و تفسیر آگاه است، کمک بگیرید. با این همه تمامی غزل‌های حافظ معمولا چند معنی متفاوت دارند و پذیرفتن خوب و بد غزل به وضعیت روحی و عاطفی صاحب فال بستگی دارد، پس می‌توان گفت مطمئنا بهترین تعبیر کننده فال حافظ، خود فرد نیت کننده خواهد بود. شما برای این کار می‌توانید هر بیتی از غزل مورد نظر را که بیشتر با شرایط فعلی و نیت شما سازگار است به عنوان تعبیر فال حافظ خودتان در نظر بگیرید. همچنین در بسیاری از چاپ‌های دیوان حافظ که در سال‌های اخیر منتشر شده اند، می‌توان توضیحاتی را که به عنوان تفسیر غزلیات است مشاهده کرد. این توضیحات نیز تا حدودی می‌تواند به فرد نیت کننده در تفسیر فال او کمک کند.

 

منبع: فال حافظ